Read this article in English | Leer este artículo en español
Nota Editorial: Pawkar killa, 2020 watapi kallarishpami kay killkayta rurashka, kaytaka EEUU Mama Lllaktamanta ñawpa takishkakunata yachak mashi Jessie Vallejo, payka Los Ángeles, California hatun kitipi llamkan, shinallata, Ecuador mama llaktapi, Cotama Ayllu llaktapi kawsak, flautata takik, Kichwa Otavalo mashi Patricio Maldonadowan makipurashpami rurashka. Paykunaka tukuy kay pachamamata llakichikuk COVID-19 unkuy hawa, Otavalo runakunapakman kay unkuy chayamukpi, imatalla kaypi kawsak runakuna rurashkamantami kilkashpa churashka. Kay killashkataka tawkakunata kayachishpa tapushpami, mashi Vallejo allitapacha kallarishpa killkashpa, ña kay unkuy shuk watata kay llaktapi llakichikukpi killkashpa churashkami. Pawkar killa, 2021 watapimi tukuchishka.
Kallary yuyay: Otavaloman COVID-19 chayashka
27 puncha Panchi killa 2020 watapimi, COVID -19 unkuy Ecuador mama llaktaman chayashkata willachirka, chayka pusak horasta Otavalomanta rishpa, mama kucha manyapi tiyak Guayaquil kitipimi karka. 13 puncha Pawkar killapimi Mama Llaktata pushakkunaka, tukuykuna wasipi sakirishpa, ama tantanakuykuna tiyachun, maymampash ama richun, shimita killparinakuta churarichun nishpa mantashpa killkarka.
Ecuador mama llakta kanak manñaman tiyak Imbabura markapika, patsakmanta chuskupi chawpishka shuk kanami runakuna kanchi nishpa riksirin. Cotama ayllu llaktapi kawsak, Hatun Kotama takikunawan takik, Patricio Maldonado mashika llaktapika tukuykuna allimi kanchik nirkami.
“Kay millay unkuy shuk llaktakunapi llakichikuktami yacharkanchik, chaymantami kaymampash Imbabura urkuta tamya shamunshnami kaymampash chayamunka”, nishpami Patricioka killkarka. Imbabura urkuta tamya kallarishpaka, Otavalotaka tamyanpachami.
16 puncha Pawkar killapimi, Ecuador mama llaktapika tukuypacha wicharichun nishpami shuk punchapash narak tiyakpillata tukuykuna paktachina nishkata willachirka. Chunka pichka punchata chashna rurashun nishpapash, ishkay killatami na llukshi usharkanchik. “Mushuk nina raymita rurashun yanakurkanchimi, shinapash, maykanllapash na yuyashkatami wichay tukurkanchik”.
Patricioka: “Wasipi sakirishpa maymampash na llukshi ushana mantashkakunaka, tukuykunatami llakichirka” nirkami. Shinallata: “Wakin llaktakunaka utkalla wicharishpami pitapash na chaymanta kaypika na yaykuchun sakirkachu. Mama llaktata mantakunaka awka runakunatapash, chapakkunatapashmi, ama pillapash wasimanta llukshichun, shinallata tukuyta rikuchun churarka. Chashnakunaka Quito, Guayaquil hatun kitikunapimi ashtawan kakta rikurkanchi. Otavalo kitishna uchillakunapika mana chashna karkachu, shinapash Otavalopika “Valle del Amanecer” shuti yachakuna wasipimi tawka awka runakuna kawsankapa shamurka” nirkami.
Chay awka runakunata chashna rikushpami, ashtawan na allikachishpa asha piñarikunapash tiyarka. Punta watakunapi Ecuador Mama Llakta runakuna mantakkunata na allikachishpa, ama allpawira llakchichun nishpa kaparinakapa llukshikpimi chay awka runakunaka nananta llakichinakushka, chaymantami runakunaka paykunata na alli kachishpa rikun. Ashtawan chashna llakikunaka 2019 watapimi, llaktata pushak Lenin Moreno apuk napacha alli mantay ushakpimi kay llakta runakuna, tukuy yachakukkuna, tukuypi llamkakkunapashmi tantanakushpa kaparinkapak llukshikpimi ninantapacha llakichikuna tiyarka. Ashtawan yallishka 1990 watakunapi, Cólera millay Unkuy ninanta llakichikukpipash, Mama llaktata mantakkuna runa llaktakunata na yanapashpa rikukpipashmi piñarishpa rikun. Kay 2021 watapi, Inti Raymi tushuykunata ama tawka gentekuna tantanakushpa rurachun nishpami, chapak runakunaka ama pacha sakishpa tukuykunata kallpachinakurka. Chaymantami kaymanta chaymanta makanakuykuna tiyraka.
Mama llaktata pushakkuna, markakunapi mantakkunapashmi tukuylla llaktakunapi imatalla ruranakunata willachirka, shinapash runa llaktakunapika mana imapash rikurirkachu, chashnami pushakkunaka runa llaktakunapika imatapash rural rikurin. Shinallata, kichwa runakunaka paykunallata paykunapak kawsaypi, paykunapak yachakushka yuyakunapi imatalla chashna llakikunapi imatalla rurana kakpipash tantanakushpa rurashpami, hampirinakurka. Chashnami kay Abya Yala allpapi runa llaktakunaka kawsashpa katin.
Tukuylla runa ayllu llaktakunami, chayman yaykuna ñankunata wichashpa pitapash na yaykuchun sakinakurka. Cotama ayllu llaktaman kimiriyak tiyak llaktakunaman yaykunkapakpa shulla ñantami yaykuna karka. Wakin llaktakunapika ñankunapi karkakunata churashpami, chaypi rikukkunatapash sakirka, chaykunaka antawakunata, tukuylla chayman yaykunkapak munakkunatapash kurukunata wañuchik hampi yakuwan mayllachishpa yallichinakurka. Shinami, San Luis de Agualongo Iluman llaktapika, pi kashpapash shuklla kutimi yaykuna llukshina karka.
Tukuykunami intipacha punchakunata shuyanakurka.
“Mushuk Nina, llullu muru punchakuna yallikta rikurkanchik, kay punllakunapika tawka llaktakunapimi raymikunata rurashpa tukuykuna tantanakushpa kushikushpa yallin karkanchik. Shinapash kunanka mana imallapash tiyarkachu. Ña chay millay unkuy ña ñukanchik llaktakunapi kakpimi ima tantanakuypash na tiyarka. Mashnakuna chay unkuywan kakta uyanallami tiyarka”.
Tukuykunata llakichikuk unkuyta runa ayllu llaktakuna imashna karkanakushkamanta
Patricioka: “Inti Raymi punllakunpaka ña ima llakikunapash yallishka kachunmi shuyanakurkanchik” nirkami.
Inti raymika, inti taytata allikachishpa hatunpacha kuchikuna punchakunami. Chay raymitaka “Hatun Puncha” nishpapashmi riksin. Chaytaka Inti killapi Inti Tayta kay Allpa Mamata ashtawan karuyashka kakpimi ruran.
Patriciopak kati wawki Juan José Maldonado Quinchuquika: “Tukuy runakunami Inti raymitaka ashtawan shuyanchik. Chay punchakunapika ayllukuna, mashipurakuna, llakta ukupurakuna, tukuykunallata tantanakushpa kushikuna punllakunami” nirkami. Chay raymika, sara shinallata ashtawan shuk murukunapash ña pukukpi tantachina punchakunami chayan.
Kay watapika shukpachami karka.
Kay Imbabura markamanka, COVID – 19 unkuyka Pawkar killa tukurikuypimi chayamurka. Ayriwa killapika ña shuk shuk kuskakunapimi ña unkuyka llakishikurka, shinami Cotacachi kitipi ña unkushkakuna tiyarka. Ña Aymuray killapika Otavalo kiti kichwa ayllu llaktakunapimi ña unkushkakuna tiyak uyarirka nirkami. Patricioka: “Chay llakikuna uyarikpika ashtawan manllaykunami tiyarka, shinallata kaymanta chaymanta shuk shukmi rimarikuna tiyarka. Shukkunaka: “Huasi ukupuralla, karu karulla, shimikunatapash alli killparishpa, tukuyta alli karkarishpaka inti raymita tushunallami kanchik” ninakurkami. Shinallata shukkunaka: “Napacha allichu, kay watapika na llukshinachu kanchik, shamuk watapirapash inti raymita ashtawan allita rurashunchillami” ninakurkami.
Chay unkuy nikshnalla, Ecuador Mama Llaktapika kullki hawa ninan llakikunapashmi tiyarka. Otavalo kiti apu Mario Conejo, Cotacachi kiti apu Auki Tituaña Males, ishkantillatami kay unkuy hawa imatapash rurankapaka paykunapak alli riksishka Cuba Mama Llaktamanta hampikkunata kayachishpa hampikunata rantirka.
Patricioka: “Otavalopi, shinallata tukuy kay Ecuador Mama Llaktapika llamkakkunaka ashtakapachami imatapash na ruray ushashpa ña kullki illarikpi, ashtawan llakikunata charirkanchik. Shinallata tawkapachami imatallapash rurashun nishpa, na llukshina kakpipash mikunata rantinkapa kullkita maskankapa llukshirka. Sisata pukuchik hatun pampakunapipash wakinlla llamkakkuna sakirishpapash, paykunaka asha kullkitallami chaskinakurka” nirkami. Ecuador Mama Llaktaka sisata shuk Mama Llaktakunaman hatushpami kullkita chaskin.
Tukuylla llaktakunapimi kay unkuy hawa, wichachikunaka mapakunata, tantachik hatun antawakunapi, ashtawan shukkunapipashmi willachinakurka. Chaykunapika unkuy hawa imata rurashpa paktachinakunatami willanakurka, “Wasipi Sakirichi”, "Llukshinapacha kashpaka shimita alli killparishpa llukshinki”, “kikinpash kikinpak ayllutapash wakaychinki”, “makikunata allipacha mayrinki”, chashna willaykunami urarirka. Chay willachikunaka kichwapipash, mishu shimipashmi karka. Ayllu llaktakunapika, chaypi tukuyta rickuchun churashka pushakkunami willachinakurka.
Ecuador Mama Llaktapi llakikuna tiyashkataka, killkashka willachik pankakunapi, rikuchik antakunapi, uyachik antakunapi churashpaka mishu shimipimi yallichinakurka. Shinami 1990 watakunapi Cólera unkuy llakichikukpika mishu shimi kashkapi willakpimi, kichwa runakunaka na alli hamuktashpa llakita apanakurka. Kunan punchakunapika mama llaktata pushakkuna churashka ukukunapi kichwa shimipi rimaykuna tiyashkamantami na yapa llakikuna tiyashkata yarichin.
Uyachik antakunapash (Radio Ilumanshina) kay llakikuna tiyashkamanta willachikunata kichwa shimipimi yallichinakurka. Chaykunata shukkunapash uyachun yuyashpa internet rikuchikunapi ashtawan churanakurka. Chay willachikunataka Iluman uychik antami ashtawan churashpa uyachikurka. Shinami: "Wasipi Sakirichi", "ama maymampash riychu", "llukshinapacha kashpa llukshinki", "shimita killparishpa llukshinki" nishpa willachikunata, Patricio paypak aylluntimi uyanakurka. Shinallata, redes sociales nishkakunapipashmi kay Ecuadorpi runakuna kashpa, shuk llaktakunapi kawsakkuna kashpapash tawka rikuchikunata churashpa yallichinakurka. Chaykunapika kashna rikuchikunatami churanakurka: #WasipiSakiri, shinallata ashtawan shukkunatapash #ZapateamosEnCasa, #IntiRaymiSeQuedaEnCasa, #TeCuidasNosCuidamos.
21 puncha Panchiy killamanta kallarishpa, Inti killa kallari punchakamanka 39.994 unkushkakuna, 3394 wañushkakunami Ecuador Mama Llaktapi tiyarka.
Inti Raymi punchakunata mana ruray ushana kashkamanta
Patricioka: “Kay wata Inti Raymi punchakunaka shukpachami karka. Shinapash, wakinkunapaka Pachamamitata yupaychani nishpa, tushunataka napacha sakinachu kanchi nirkami, tukuyta ñukanchikman kay wata Pachamamita karashkata ali kachinami kanchi yanakurkami. Ashtawan kay yuyaykunawanmi watan watan kay raymita rural ayllukunaka rurashunpacha yanakurkami” nirkami. "Tukuy kay pachapi llakikuna tiyakpipash, Pacha Mamitami llakichikun yashpa yuyaykunaka na tiyanchu".
Shinapash kay wata Inti raymika shukpachami karka, tushunkapa munashpapash ayllu llakta ukupillami tushuna karka.
Patricioka: Inti Raymi punchakunata pukyukunapi, pakchakunapi armayta rurashpami kallarina. Shinami punta watakunapika chay armayta rurankapaka wakin kuskakunapilla ruran karka. Shina rurashpami ashtakakuna Peguche Pakchaman rishpa arman karka. Kay watapika tawka runa ayllu llaktakunapimi chaypillata tiyak kuskakunapi chay armayta rurashpa sakirinakurka” nirkami.
Kay unkuy hawa rimashpaka, Purun killapika Otavalo kitipika 255 wañukukkunami tiyarka, shinallata Cotacachi kitipika 65mi tiyarka. Shinata yachashpami ashakutalla llakirirkanchi.
Hatun Kotama flautata takikkunawan tantakushpami Maldonado ayllukunaka, Inti Raymi punllakunataka paypurakunalla tantanakushpa kay Inti Raymi punllakunataka rurashpa katinakurka. COVID-19 unkuy ama ashtawan llakichikuchun yashpami chashna rurarka.
Museo Otavalango hatun rikuchikunata pushak taita René Zambrano mashipashmi chaypi pakta karka. Ama shuk kuskakunaman rishpa tushunapak rantimi chaypi ayllukunawan pakta karka.
Rene Zambranoka: “kay wataka llakillami kanchi mana tushunkapa llukshi ushashpa, shinapash chayta paktachinami kanchik. Ñuka ayllukunawan rishpami tsinita apashpa pukyupi armarkanchi, shinllata takinakunata chaypi churashpami armayta rurarkanchi. Chay kipaka ishkay wasipi tushushpami ña wasiman tikrarkanchi. Chay punlla chishipika castillota watashpami Museo ukupi tiyak San Pedro tiyakuk kuskapi tushushpanti sakinkapa rirkanchi. Ña Inti Raymi tukuri punchapimi Maldonado ayllukuna museo wasiman tushunkapa shamukpi, mikunata aswata karashpa chaskirkanchi” nirkami. Chaytaka Purun killapimi Patricioman chashna rimakurka.
Ecuador Mama Llaktapi kawsak mishukunaka napacha allikachishpami kay wata Inti Raymi ruraykunata rikunakurka, chashnami redes sociales nishkakunapika “indolentes” y “desmedidos” nishpa killkashpa churanakurka. Ñukapash Patriciopash punta watakunapika Inti Raymi ña tukurishpa kutin ama rurachun niktapash uyashkami karkanchi. Chaytaka 1990 watakunapi cólera millay unkuy llakichikukpimi chashna ninakurka.
Shinapash tushunkapa llukshikkunaka shimita killparishpa ashtawan shukkunatapash alli karkarishpami tushunakurka, shinallata wasikunapika makikunata mayllachun yakuta kushpa, shinallata mikunatapash tukuyta mayllashpami karanakurka.
Shinallata, wakinkunaka hayakpacha machachik yakutami asha asha, kanchis punllakaman upyanakurka ishkay punllata samashpa kutin chayta ruranakurka. Chaytaka chay hayak yakukunaka unkuy ama hapichun yashpami chashna ruranakurka. Ashtawan shukkunaka kay unkuy ama yapa llakichikun yashpami shuk shuk hampikunata ruranakurka. Shinami, llullu zampu, ajo, limón, eucalipto, jenjibre, verbena, ashtawan shuk yurakunatapash churashpa hampikunata ruranakurka.
Juan Jose Madonado Quinchuquí mashika kashnatami killkarka: “kawsaytaka na yacharinchu, ima puncha kashpapash wañunallami kanchik. Ñukanchipak hatunpacha raymita ruranataka na sakishpa paktachinapachami kanchi, shinapash unkuytaka manllayta charishpa, ama unkuywan hapi tukunkapa tukuyta paktachishpa, shinallata kay mushuk unkuy ayatapash ama llakichikuchun yashpa yuyaypi charishpami llukshina kanchik” nirkami.
Patriciopak panipak churi Ali Rumi Quilumbangoka kay watapika tushunkapa llukshirkami. Payka chunka kanchis watatami charirka, payka chashna nishpami killkarka: “kay millay unkuy tiyakpipash, ñuka ayllukuna ama rinkichu nikpipash tushunkapa rirkanimi. Watapillami kay raymika chayan, unkuy hapinatapash San Juan aya wakaychiwankami yashpami rirkani. Shinapash shimipi killparinata churarishpa, ashtawan tukuyta rikushpami rirkani”. Ali mashika, Purun killa 16 punchakamanka, paywan pakta tushunkapa llukshishkakunaka maykanllapash na unkurkachu nirkami.
2020 wata Raymi killapi Cotamapi tushuyta rikuchik kuyurik rikuchikmi.
Calera Ayllu llacta, Cotacachi kitipi Inti Raymita ruraymanta ashtawan riksishka llaktapimi, mashi Luis Bonilla kay watapika apuk karka, paypash kay wataka mana Inti Raymita rurarkachu.
Payka: “Llakta pushakmi kani, ñuka tushunkapa rishpaka na kay llakta ukupi kawsakkunataka ama rinkichikchu nishpa mantaytaka na ushanichu. Ñuka wasi uku ayllukunamantapash na llukshishpa llakichi ushanichu” nirkami.
Pay mashikuka, 2020 wata Inti Raymitaka ashtawan shuk ruraykunata rurashpami yallirka, shinallata, internet rikuchikunapi COVID -19 unkuymanta na tushunkapa llukshinachu kanchi, ashtawankarin shamuk watapi Inti Raymita rurashunchik, Inti Raymika napacha tukurinkachu nishpami shuk rikuchikunata rurakurka. Ashtawanpash: “kay wataka Cotacachipika na pipash tushunkapak llukshirkachu, llakta ukukunapillami tutakunapi tushunakurka. Shinapash shuk wampra tushunkapa rishpa unkuywan hapi tukurka, shinami paywan pakta kawsan hatun taitaman yallichikpi, chay taitaka wañurka, chay llakikunapash tiyarkami” nirkami.
Inti Raymi ruraykunataka internetpimi ruranakurka
Kay watapika, na tukuylla Inti Raymi ruraykunata wasikunapi rurashpapash, wakinkunka kay Raymi hawa ashtaka rikuchikunatami internetpi churanakurka, shinami punta pachakunapi, runa kawasymanta, Inti Raymi hawapash rimarikunata ruranakurka. Shinami, Otavalo kitita pushakkunaka shuk hatun rimarikunata rurashpa redes sociales nishkakunapi churanakurka. 22 punlla, Raymi killa, 2020 watapimi shuk tantanakushpa rimarita ruranakurka. “Inti Raymi Pachakunapi Samikuna, Ayakuna Purinakushkamanta” shutiwanmi chay ruraytaka pakatachinakurka.
Ashtaka tantanakushpa rurakkunami, Inti Raymi punchapakka takinata yachachishpa, internetpi churanakurka, shinami wasipi sakirishpapash ashtawan kay Raymi hawa yachakunakurka. Chay yachakuykunataka ashtakakunami allikachinakurka. Chay yachakukkunataka karu llaktakunaman rishpa kawsakkunami ashtawan rikunakurka, chaytaka tantanakushpa takikkunami ruranakurka, paykunami Ñanda Mañachi, Yarina, Wiñaypa, Hatun Kotama, ashtawan shukkunapash ruranakurka. Hatun Kotama yachachishpa rikuchikunapika, kay llaktamanta ashtawan shuk llaktamantakunpashmi yachakunakurka.
Cotama ayllullaktamanta Arellano ayllukunaka, Italia Mama Llaktaman rishpami kawsan. Paykunaka chaypi wakin ashtawan ali riksishka mashikunawan tantanakushpami shuk kuyurik rikuchita rurashpami Cotamapi kawsakkuna rikuchun yashpa churashka.
Kay unkuy llakichikuymanta kishpirinkapa alli yuyaykuna
Yallishka punllakunapi ashtawan chay llakikunamanta tukuykuna llakita apashkata yarinaka shinllipachami kan, shinapash shamuk killakunapi hampikuna tiyanatami tukuykuna shuyanchik.
2021 wata Pawkar killa pusak punchapimi Ecuador Mama Llaktaka ña vacuna nishka hampita churay kallarirka, chaytaka Fase 1 nishpami riksin. Cotama ayllu llaktapika ashtakakunami kay Fase 1 nishka vacunata churarinakuna tiyan shinapash tukuykunallata na chaypi killkari ushashkachu. Pfizer shuti, Sinovac shuti vacuna hampimi kay llaktapika tiyarka, shinapash imapash shuk na alli ruraykunamanta kay vacunata churana hawa na paktachinakurkachu. Maldonado ayllukunaka chay hampita churarinkapa shuyanakurkami.
11 Pawkar killa 2021 watapi, Ñukapash, Patriciowan shuk hatun rimarita charirkanchi, Metodista del Sur, Hatun Yachachik wasipimi chay rimaytaka charirkanchik. Chay punchakunapaka Imbabura markapika 8989 wañukukkina, shinallata 271 wañushkakunami tiyarka. Ecuador Mama Llaktapi rikushpaka patsakmanta shukta chawpishkami, Otavalo Cotacachi kitipi unkuywan hapi tukushkakunaka rikurin.
Patricioka 1990 watakunapi, cólera unkuy llakichikuy punllakunapi Otavalo runakunata imashnalla llakichishkata yarishpami rimanakurkanchik. Ecuador Mama Llaktata pushakkuna kichwa llaktakunapi kawsakkunata imashna na alli yuyawan yanapashkata yarishpami shunkupi na alli yarinakurkanchik. Shinami kaypi killkashka yuyaykunata churashpaka imapallapash alli kachun yashpa rimarirkanchik.
Patricioka: “Cotamapi kawsakkuna, shinallata shuk runa llaktapi kawaskuna ima llaki tiyakpipash, tukuykuna makipurarishpami ashtawan ima kakpipash katarinchik, tukuykunami shina kana kanchik” nirkami. Otavalo Kichwa runakunaka wiñay wiñaymi paykunapak kawsaypi, llakichikkuna tiyakpika katarishpa, makanakushpa ashtawan paykunapak kawsayta shinllinchishpa kawsak runakuna. Runakuna kakpi, wiwakuna kakpi, allpa mama kakpi, hawapi kawsakkuna, ashtawan tukuykuna alli kawsayta maskankapa yuyaywanmi Kichwa Otavalo runakunaka tiyanchik.
Patricioka: "Ecuador Mama Llakta hanakman kawsak runakunapaka Inti Raymi hatun punlla ruraykunaka watan watanmi tiyanka. COVID-19 kay watakunapi llakichikukpipash, tushurkanchikmi, ashtawan chay raymita rurashpa katishunrakmi wiñay wiñaykaman. Shinapash wakaychirina yuyaytaka shunkupimi charina kanchik", nirka.
Runakunaka kaypimi kanchik, kaypi kashunrakmi”, nishpami tukuchirka.
Patricio Maldonado Quinchuquí. Payka Kichwa Otavalo runami, Cotama aylluktapimi kawsan. Shinallata, sukus flautatapash, bajo shuti takinatapash yachakmi kan. Hatun Kotama yachakuna wasita makipurarishpa kallarichikmi kan. Ashtawan, Hatun Kotama takikkuna E.E.U.U. Mama Llaktamanta Smithsonian Folkways, shuk hatun llamkayta rurakuypi yanapakmi karka, chay llamkayka “Así Kotama: Las Flautas de Otavalo, Ecuador” shutiwanmi rurarirka. Patricioka Museo Otavalango hatun rikuchina wasipipash ashtawan shuk mashikunawan tantakushpa yanaparishpa llamkakmi kan. Shinallata payka Kichwa shimita yachachishpa, Español shimimanta Kichwaman tikrachishpa llamkakpashmi kan. Kunanpika Sociedades Bíblicas Unidas del Ecuador hatun llamkana wasipi yanapakmi kan. Ashtawan payka allpata tupuk (topógrafo), kashpa tukuy Ecuador Mama Llaktapi llamkashpami purin.
Jessie M. Vallejo mariachi takikpurami kan, etnomusicólogia shuti allipacha taripashpa yachakmi, ashtawan takinata yachachikpashmi kan. Los Ángeles, Californiapimi kawsan, Cal Poly Pomona shuti hatun yachana wasipi llankapashmi. Payka Mexico Mama Llakta-Italia Mama Llaktamanta E.E.U.U. Mama Llaktapi kawsankapa shumushkakunapak miraimi kan. Payka Kichwa shimita, Español shimita, Ingles shimitapash rimay ushanmi. Kichwataka Patricio Maldonado, Luz María De la Torre yachachikkunawanmi yachakurka. Shinallata, Maldonado ayllukunawan allipacha riksikunami, payka 2010 watapi, Cotamaman rishpa Kichwa shimitapash, takinakunamantapash yachakunkapa rishpami allipacha riksirirka. Chaymantami payka Maldonado ayllupuramanta shuk wawapak markak achimama tukurka. Kunankamanmi watan watan Ecuador Mama Llaktaman, Cotama ayllullaktamanpash rishpa tukuykuna tantanakun. Jessieka Hatun Kotama takishkakunamanta Estados Unidos, Uruguay, Ecuador Mama Llaktakunapi yachachishpa rikuchishpa purin. Payka Hatun Kotama takikkunawan Smithsonian Folkways rurakkunawan, “Así Kotama: Las Flautas de Otavalo, Ecuador” ruraypi yanapashpa Inglesmanta-Españolman- Kichwaman tikrachishpa llamkarka.
