Skip to main content
Illustration of a young female superhero fighting a fire-breathing water monster.

Gegambaran ring ajeng buku utawi sampul buku sane kaping 4 “Luh Ayu Manik Mas Nglawan Luu Plastik”. Ilustratornyané inggih punika I Nyoman Mayartayasa (Man’Ata)

  • Kaluihan sané Mapikenoh: Superhéro Bali Kawiwitin olih Krama

    Read this article in English

    Anak istri nénten naenin dados ketua déwan mahasiswa ring universitas titiangé ring Indonésia. Yadiastun asapunika, duk 2015, daweg titiang dados sénior, prakantin titiangé nuldulin mangda titiang sareng pamilihan. Titiang nulak. Tan kagugu panampen titiangé. Punapi caran titiangé ngwakilin plakutus tali mahasiswa ring kampus? Anak lanang satata kapilih dados ketua déwan mahasiswa.

    Kulawarga lan prakantin titiangé pamuputnyané nyokong manah titiangé, sakéwanten ring sisin sokongan sane alit punika, akéh anaké nantang titiang. Nénten jasangkaning panyanggup titiangé dados pamucuk, sakéwanten indik prasida ké titiang mucukin mahasiswa lanang. Naenin titiang marasa ajerih tur tamis-tamis makirig, sakéwanten ring galah tiosan titiang kagét mapineh “Musti arepin titiang parindikané puniki.”

    Titiang menang—yadiastun pamilihané masaing pisan, tantangané taler dahat katah—sakéwanten, tan naenin titiang ngrawatang parindikan titiang pinaka pamucuk pacang dados swadharma sane méweh tur mapikenoh. Silih tunggil sané banget resepang titiang inggih punika kautaman indik nuldulin mahasiswa istrine mangda sayan akéh nyarengin ring sajeroning kegiatan kampusé. Punika prasida ngawitin égar manahipun sinamian pacang nyarengin kegiatané tur ngawé paobahan. Ring sajeroning tereh kapurusan ring pakulawargan titiangé, sakadi napi sané sampun lumrah—saking sisi pralanang wiadin prawadon—anak lanang pacang madué akéhan agem-ageman tur dados pangarep ring sakancan swadharmaning urip. Anak istri kantun bébas ngaruruh ajah-ajahan tur nincapang pakaryan, sakéwanten ipun taler kaaptiang mangda marabian, ngamedalang santana, miwah dados ibu rumah tangga. Anak istri Bali durung naenin kapilih munggah ring parlemén Indonesia.

    Titiang meled ngajak anak istri-istri mangda nyimbarang pikayun saking parindikan pasomahanipun, tur ngagem kapamimpinan ring sajeroning pakraman.Soléhnyané, galah titiang salanturnyané, sané pinih becik, rauh marupa buku komik superhéro.

    BASAbali: Pupulan Seniman miwah Panyokong, Sisya miwah Sarjana

    Titiang saking Bali, pulo alit ring Indonésia, panegara nomer pat pinih akéh kramannyané ring jagaté. Wargi Baliné maagama Hindu-Buddha (nyabran kala kasengguh Hindu Bali), akéhnyané sawetara 3% saking makasami wargi negarané. Akéhan anaké maagama Muslim, nadosang Indonésia panegara sané wargi Muslimnyané pinih katah.

    Several young children with a few adults sit outside reading books together.
    Clara Listya Dewi sané ngawacénang buku majeng ring alit-alité daweg ring Festival Duta Bahasa Teras Aksara 2016, pinaka parikrama Festival publik sané maupaya mangdané sida nincapang budaya literasi ring Denpasar Bali.
    Foto puniki saking Clara Listya Dewi

    Mangkin, titiang mloporin komunikasi ring BASAbali, genah seniman, angga pangremba, sisya lan sarjana ngayah sareng-sareng tur sampun ngamolihang penghargaan. Tatujonnyané mapaiketan sareng kramané mangda sareng-sareng ngaluhurang tur ngajegang budaya, basa miwah palemahan Baliné.Pirantin titiang sane pinih utama inggih punika kamus BASAbali wiki sané kawangun olih para kramané miwah perpustakaan virtual wiki sané madaging biografi tokoh, genah seniman, genah sarjana, “lemari buku raré”, miwah sané lianan. Piranti-piranti puniki sampun kaanggén olih akéhan saking 1,5 yuta sang anganggé tur medal ring basa Bali pinaka basa lokal, Bahasa Indonesia pinaka basa nasional, miwah basa Inggris.

    Lemari-lemari virtual puniki makta tattwa lan carita lokal, satua miwah pakraman Baliné rauh ring sajebag jagaté. Sané taler mabuat inggih punika rekaman panincap préstasi para stri prakasa sané sering tan kauningin ngantos dura désanipun.

    Superhéro Anyar Kawiwitin Olih Kramané

    Wit manah ngaryanin tokoh superhéro metu saking lemari buku raré. Kantun akidik wénten buku raré, utawi buku fiksi, sané mabasa Bali. Pinaka krama sané biasa mirengang pitutur, titiang sareng samii riki ngawangiang satua-satua sané becik, sakéwanten nyurat satua-satua punika jeg kapah pisan. Iriki wénten akudang-kudang prawira tradisional, sakéwanten nénten akéh sané anyar tur prasida anut sareng para yowana cara mangkin sinambi mituturin ajah-ajahan tradisional. Dadosné, titiang ring BASAbali nakenang para kramané ring media sosial tur lokakarya indik sapunapi minab cacirén tur porem superhéro bali cara mangkiné. Irika sampun raris metu palaca-lacaan ngardi Luh Ayu Manik Mas.

    Kraman titian iriki meled pacang makarya superhéro stri cara mangkiné!  Kacaritayang, Luh Ayu Manik inggih punika sisya kelas kutus SMP sané dueg tur ajér. Ipun nongos sareng meme lan dadongipun duaning bapanipun sampun ngalahin. Luh Ayu madué kasaktian kusus: gelang tridatunipun prasida ngidupang tato sané marupa naga, ngobah déwékipun dados superhero Luh Ayu Manik Mas, turmaning mekelin ipun antuk sarwa sanjata tradisional Bali. Akéh anak Bali, lanang lan istri, nganggén gelang tridatu. Gelang punika pinaka gegemet pingit sané ngraksa sang anganggé saking baya tur nyihnayang bayu lan pangapti. Gelang punika malakar antuk benang tigang warna: barak, ireng lan putih sané kaplintir, pinaka paragan Batara Brahma, Wisnu lan Siwa.

    Two panels of an illustrated comic showing a teenage girl transitioning into her superhero form with a crown.
    Saking Luh Ayu Manik dados Luh Ayu Manik Mas. Luh yening ring Bali inggih punika wantah “anak istri”. Ayu yening tatarang mateges anak istri sane jegeg. “Manik Mas” punika wantah batu sane becik utawi permata kaanggen uparengga utawi papayasan. Ri antukan punika pesengan Luh Ayu Manik Mas sané kapilih olih parajanané mangdané prasida ngwakilang anak istri ring Bali sané maparilaksana becik, luih tur prasida ngubah tur ngalestariang jagate dados manik mas utawi permata sané maji.
    Ilustratornyané inggih punika I Nyoman Mayartayasa (Man’Ata)
    Two panels of an illustrated comic showing the superhero fighting a fire-breathing flying mosquito monster.
    Ilustrasi utawi gambaran Luh Ayu Manik Mas ring buku sané kaping 6. “Luh Ayu Manik Mas Ngalahang Legu Poleng”.
    Ilustratornyané inggih punika I Nyoman Mayartayasa (Man’Ata)

    Luh Ayu mabasa Bali—basanipun sadina-dina—pinaka pangimbuh basa nasional miwah basa Inggris. Basa Baliné mangkin sayan rered—yadiastun sané nganggén kantun petang yuta diri. Basa Inggris nglimbak pisan ring internet, tur pamerintahé ngandikain mangda sami wargi Indonésiané mabasa nasional. Malarapan antuk palampah satuan Luh Ayu puniki, BASAbali sedek ngawit mikukuhin kabuatan basa Baliné iriki ring jaman digital. 

    Titiang taler ngaptiang nincapang rasa seneng mamaca. Ring genah sakadi Bali, akidik pisan anaké mamaca anggéna ngliangin manah. Gatra, tradisi, miwah wacana publik kawedar marupa balih-balihan lan upacara. Yadiastun pantan literasiné dahat tegeh, budaya mamaca titiang iriki kantun sada éndép. Niki ngametuang pikobet ring ékonomi global sané banget ngandelang mamaca lan nulis. Superhéro lokal titiang, Luh Ayu, ngawé anaké seneng mamaca duaning sadulur saking sesenengan anak alit. Luh Ayu dahat masaih kadi ipun sinamian.

    Silih tunggil sané nudut kayun saking Luh Ayu Manik Mas inggih punika kraman titiang prasida ngicén panampenritatkala satuanipun sedek mamargi! Luh Ayu Manik Mas madué média sosialipun sané kusus. Irika ipun matetimbang sareng kramané tur ngwedar piteket ngenénin pikobet sosial, ékonomi, miwah palemahan. Mangda tatujon puniki prasida mamargi antar, Twitter ngicén Luh Ayu émoji kusus sinarengan antuk hashtag #BeTheHero. Taler, National Geographic ngicén pelatihan majeng ring tim média sosial titiang mangda pailetan Luh Ayu sareng kramané prasida sayan leket.

    Two panels of an illustrated comic showing a monster rising out of the sea and people running away on the beach; Luh Ayu confronts it.
    Luh Ayu Manik Mas Nglawan Luu Plastik. Daweg punika Luh Ayu miwah odahnyane wenten ring sagara, lantas raksasa sane aeng kajaba saking tengahing segarane tur ngawit jagi ngamuk nyerang parajanane sane wenten ring sagara.
    Ilustratornyané inggih punika I Nyoman Mayartayasa (Man’Ata)
    Two panels of an illustrated comic showing Luh Ayu fighting the sea monster with a diamond pendant.
    Ring carita Luh Ayu Manik Mas Nglawan Luu Plastik. Daweg punika Luh Ayu miwah odahnyane wenten ring sagara, lantas raksasa sane aeng kajaba saking tengahing segarane tur ngawit jagi ngamuk nyerang parajanane sane wenten ring sagara.
    Ilustratornyané inggih punika I Nyoman Mayartayasa (Man’Ata)

    sareng kramané prasida sayan leket. The Asia Foundation pinaka silih sinunggih program Let’s Read-nyané. Sakadi baos Putu Supartika, pangawi buku sané nomer kalih, “sareng satua Luh Ayu Manik Mas puniki, alit-alité nénten ja pacang prasida maca-nulis kémanten, nanging prasida taler ngalap sarin pikobet sané karurub ring satuané.”

    Satua petualangan Luh Ayu ngédéngang parilaksananipun ngraksa palemahan, ngogok anaké mamaca, miwah nglimbakang pawangunan linantur.

    Palampah Salanturnyané

    Mangkin pangremba titiang sedek mintonin makarya animasi. Makarya juugan sareng Pulau Plastik lan Sustainable Suzy, kalih ngamolihang sokongan saking prabéa National Geographic Early Career Grant titiangé, mangkin titiang sareng sami sampun ngametuang animasi cutet 2D sané nyritayang indik satua Luh Ayu kaping pat, utsahanipun nglawan beburon pasih sané nglekas dados monster sasampun neda luu plastik ring segarané. Suciarthini, pangawi satua puniki taler pinaka feminis maosin, “Satua Luh Ayu Manik Mas puniki nlatarang tattwa lokal Bali tur dados mal anggén reriptan sané lianan.” Bintang rock lokal Rovi Navicula ngendingang gending Luh Ayu ritatkala paluncuran bukuné punika.

    Suang-suang satua madaging tattwa tradisional Bali. Sakéwanten buku kaping lima, kabéanin olih United in Diversity, yayasan pendidikan mapusat ring Bali, madaging tlataran nyantos sarinipun, indik tattwa tri hita karana ring Bali, karajegan sané adung majeng ring parahyangan, pawongan lan palemahan.

    Titiang pinaka pangremba makarya daging reriptan anyar ring buku nomer nem. Irika, sang pangawiné inggih punika kalih sisya anom maiaban sareng tuuhipun Luh Ayu: Made Suhendri Yani saking Bali tur Melania Torrey saking Virginia, Amérika Serikat. Ngripta sareng-sareng, yadiastun saling madohan genahipun makakalih, ipun sareng kalih prasida nyurat carita ngunggah parindikan pandémi COVID-19 miwah pikobet ageng internasional indik luu bungkus plastik. Melania ngaptiang mangda proyék puniki “prasida nglimbak ring alit-alit sajebag jagaté, ngajahin ipun makasami indik budaya miwah palemahan.”

    Panuntunipun makakalih, Kadék Sonia Piscayanti maosang, satuané punika tan lian wantah silih tunggil pangaptin dané kapining alit-alité mangda masuluh ring parisolah Luh Ayu Manik Mas, madué pikenoh tur kabisan “malaksana sané pinih becik majeng ring déwékipun, kulawarganipun, anak lianan, miwah palemahan.”

    Kedutaan Besar Republik Indonesia ring Washington D.C. sampun numbas satusan buku satua puniki matetujon mangda sisya-sisya ring Washington D.C. uning indik pikobet palemahan global, panegara Indonesia, miwah superhéro ring widang budaya sané lian. The U.S. State Department’s Regional English Language Program (RELO) nganggén buku satua Luh Ayu Manik Mas puniki ritatkala ngwantu para guru ring Bali nulis kréatif, sinambi nyekenang mangda para guruné satata nyambung ring alit-alité nganggén basa daérahipun. Rubianto, silih sinunggil guru sane dados pamilet lokakarya punika ngandika, “Titiang polih akéh pisan idé indik sapunapi carané ngajak alit-alité nulis lan ngraos.”

    Titiang sampun nyelehin indik pangargan bukuné ring pasar lokal, sakéwanten mulan nénten sami prasida numbas. Bali Children’s Project numbas buku-buku Luh Ayu Manik Mas tur kaselangang ring alit-alité kadirasa ritatkala perpustakaané matutup selami pandémi. Ikan Kecil, silih sinunggil kelompok sané mapitulung ring alit-alité sané lacur ring wewengkon Gunung Agung, ngicén beras makarung-karungan, sabun makotak-kotakan, miwah buku superhéro puniki sané kapuniang olih pangremba BASAbali majeng ring akéh kulawarga irika.

    Sané mangkin, titiang jagi nincap ring ngwangun animasi 3D. titiang uning sapunapi Luh Ayu Manik Mas sampun prasida kadadosang titiang sasuluh. Titiang narka, i raga sareng sami merluang paragan Luh Ayu Manik Mas. Punika taler, wénten Luh Ayu Manik Mas i rika ring anggan i ragané suang-suang sané nyantosang pacang katangiang laut kakeberang.

    Two young girls read a comic book together, giggling.
    Alit-alite seleg mamaca buku Luh Ayu Manik Mas sané kasumbangang olih Bali Children’s Project.
    Foto puniki saking Bali Children’s Project

    Ni Nyoman Clara Listya Dewi inggih punika ipun sané ngamolihin National Geographic Early Career miwah Ketua Komunikasi ring BASAbali Wiki. Ipun percaya, kawéntenan Luh Ayu Manik Mas prasida dados sasuluh majeng ring kramané mangda ngresepin malih indik pikobet palemahan tur malaksana nincapang karahajengan para kramané.

    Kasalin antuk basa Bali olih Ida Bagus Arya Lawa Manuaba miwah Putu Eka Guna Yasa. Katuréksa olih Alissa Stern.


  • Support the Folklife Festival, Smithsonian Folkways Recordings, Cultural Vitality Program, educational outreach, and more.

    .